خرگوش پس از درنگى دیرباز، بسوى شیر مى‏رود تا تدبیر و نقشه خود را بکار بندد، گفتیم که خرگوش نمودار خردمندى و هوشیارى است، بدین مناسبت مولانا بوصف عقل متوجّه مى‏شود، عقل دریایى است بى‏کران که صورت آدمى بر روى آن چون کاسه حباب یا کاسه معمولى بهر سو مى‏دود و تا از معرفت خالى است از دعوى پُر است و چون بکمال معرفت رسید و ظرف استعدادش لبریز گشت بحکم «مَنْ عَرَفَ اللَّهَ کَلَّ لِسانُهُ» بدریاى حیرت فرو مى‏رود و زبان از ادّعاى معرفت مى‏بندد، نیز عقل پنهانست و عالم مانند موج که تعیّن آبست، ظهور اوست و نسبتش بدریاى عقل از حیث مقدار چون نم است نسبت به یم، خفاء عقل به اقتضاى بى‏کرانى اوست و از این رو هر چه انسان مى‏کوشد و وسیله مى‏انگیزد تا او را بشناسد، عقل جلوه دیگر مى‏کند و آن وسیله را که بناچار محدود بحدّى معیّن است از اعتبار مى‏اندازد و بدین سبب انسان از وجود عقل، گاه غافل مى‏شود و با آن که آثار و افعال عقل را در درون و بیرون مى‏نگرد، در هستى وى حیران مى‏ماند و او را نابوده مى‏انگارد، مانند حیرت زده‏اى که بر اسبى سوار است و اسب او را از سویى بسویى مى‏برد و او پندارد که اسب خود را گم کرده است و از هر کسى نشان اسب را مى‏پرسد.

آن گاه مولانا مى‏گوید که سبب خفاء عقل یا روح فرط پیدایى و نزدیکى اوست، این نکته‏اى است که حاجت بتوضیح دارد از این رو مسئله روشنى و رنگ را بمثال مى‏آورد که تا نور نباشد رنگ یا دیده نمى‏شود یا وجود ندارد چنان که در تاریکى شب رنگها بحسّ در نمى‏آید پس تاریکى شب دلیل ماست بر اینکه نور شرط دید یا بودِ رنگ است مثل اینکه غم بوسیله شادى و سرور بواسطه غم پدید مى‏آید بنا بر این، ما هر چیز را بضدّ آن باز مى‏شناسیم و چیزى که ضدّ ندارد بشناخت آن راه نمى‏بریم و خدا از داشتن ضدّ منزّه است بدین جهت بچشم درنمى‏آید و ادراک ما بکنه ذاتش نمى‏رسد. لیکن اگر چه معنى عالَم یا ذات حق از دید و ادراک ما در حجاب عزّت است و هم او مبدأ و منشأ صورت و همه تعیّنات است، این مطلبى است که حکما آن را بعنوان «صدور کثیر از واحد» و «ربط حادث به قدیم» عنوان مى‏کنند، مولانا بجاى آن بحثها و استدلالهاى بى‏پر و پا، این مطلب را بمثالى روشن مى‏کند، در تعبیر او، صورت یا مادّه از بى‏صورت یعنى مجرّد پدید مى‏آید و مانند سخن (بمعنى صورت ذهنى یا خارجى کلام) از اندیشه و فکر مى‏زاید، فکر، محسوس نیست و مکان آن را ما نمى‏دانیم ولى همین فکر است که در مقام تنزّل بصورت سخن جلوه‏گر مى‏شود و ما از لطافت سخن و نحوه تجرّد آن، پى توانیم برد که مبدأ آن نیز بصفت تجرّد موصوف است زیرا میان علّت و معلول باید مناسبت وجود داشته باشد، این صورت که سخن است از اندیشه مى‏زاید و باز صورت کلامى را خواه ذهنى یا صَوْتى، رها مى‏کند و از راه گوش بمعدن اندیشه باز مى‏گردد.

از اینجا مولانا، نتیجه مى‏گیرد که انسان نیز حقیقتى است سیّال که هر لحظه مرگى و رجعتى بحیات یا بحق دارد، این نکته را باز بصورت کلّى‏تر، از تجدّد اجزاء عالم تقریر مى‏فرماید، این عقیده یا ناظر است بمسأله حرکت جوهرى که بعضى از حکماء پیشین معتقد بوده‏اند و صدر الدّین شیرازى آن را بکرسى نشانده است و یا عقیده اشعریان که جسم مرکّب از اعراض است و دائم در تغیّر و تبدّل است، نظرى که صوفیان آن را به تعاقب احکام اسماء و صفات الهى از قهر و لطف و جلال و جمال توجیه کرده‏اند. جهان بنظر مولانا حقیقت ثابتى ندارد بلکه هر نَفَس نو مى‏شود، حیات و عمر نیز مانند آب جوى نو بنو مى‏رسد ولى سرعت تبدّل بشدّتى است که ما آن را مستمرّ و پایدار تصوّر مى‏کنیم مانند شعله جوّاله و یا آتش گردان که نقطه است و از سرعت حرکتِ دست بشکل دائره در نظر متمثّل مى‏گردد.

اکنون بنگرید که مولانا چگونه این مباحث دقیق را که با پیچ و خمهاى بسیار و انواع تعقید و الفاظ غریب در کتب اهل حکمت و صوفیانى از قبیل ابن عربى و صدر الدّین قونوى و عبد الرزّاق کاشى ذکر مى‏شود با کمال سادگى و روشنى و مانند مسائل عادى و پیش پا افتاده در بیان مى‏آورد و از مطلبى بمطلب دیگر منتقل مى‏شود و مناسبت میان آنها را بدقّت تمام حفظ مى‏کند چنان که گویى این نکته‏ها جزو غوامض علم قدیم نیست و میان آنها با همه دورى و جدایى، پیوستگى طبیعى موجود بوده است.

شیر از تاب خشم و انتظار هر دم بر مى‏افروخت که خرگوش از دور پیدا شد و گستاخ‏وار و بى‏هیچ دهشت پیش مى‏آمد بدان جهت که شکسته و متردّد وار حرکت کردن، مُوْرِثِ سوء ظنّ است، همین که چشم شیر بر وى افتاد بعادت سرکشان و نیرومندان عتابى تلخ و درشت بر وى راند مشتمل بر برائت و تعظیم خود و بزه‏مند و خوار داشتن وى، هم بر آن گونه که آیین ارباب قدرت نسبت به زیر دستان و ضعیفان است.

خرگوش گفت اگر خداوند ببخشاید عذرى دارم که باز خواهم گفت، شیر باز عتابى سخت تهدید آمیز و دهشت انگیز کرد، خرگوش لابه و زارى آغاز کرد و از ضعف و ناتوانى خود و توانایى شیر سخن گفت از آن جنس سخن که خشم و تند خویى گردن فرازان را فرو مى‏نشاند تا بدین فسون توانست دستورى یابد که عذر و بهانه خود را در تأخیر باز گوید، آن گاه عذر خود را بدین گونه تقریر کرد که او بوقت چاشت با خرگوشى فربه‏تر و زَفْت‏تر همراه بوده و شیر دیگر سَرِ راه، بر آن هر دو گرفته است، این خرگوش گفته است که ما هر دو متعلّق به شیر بزرگ و خداوند سترگ هستیم، آن شیر بر آشفته و نام این خدایگان را بزشتى یاد نموده و تهدید کرده است که خرگوشان و خداوندشان را از هم خواهد درید و آخر بدین راضى شده است که خرگوش کلان‏تر و فربه‏تر را بگِرَو نگه دارد و این خرگوش، خبر سوى شیر قوى پنجه آورد و از لقاى هیبت آمیزش برخوردار گردد.

عذر خرگوش نیک موجّه و بیانش سخت مؤثّر افتاد از آن جهت که شامل امورى بود که ارباب قدرت مى‏پسندند از قبیل فروتنى و چرب زبانى و شکستن خود در حدّ افراط و از دگر سو، تجاوز بحدود و حقوق آنها از طرف شخص یا اشخاصى که خود را هم سنگ و هم پایه ایشان فرض مى‏کنند و در آن حدود و حقوق سهیم و برابر مى‏شمارند، و این گناهى است که خدا با سعه حلم و سبق رحمت نیز نمى‏بخشاید و نمى‏آمرزد.

شیر نشان جا و مقام آن شیر دعوى‏دار را پرسید، خرگوش در پیش افتاد و او را تا بسر چاهى ژرف که در نظر گرفته بود رهبرى کرد، چون غلبه خرگوش بر شیرى، شگفت و غریب مى‏نماید مولانا مثالى از موسى که فرعون را با سپاه گران در دریا افکند و پشه ضعیفى که نمرود را بى‏چاره کرد، مى‏آورد تا از غرابت چیرگى ضعیفان بر زورمندان بکاهد، این جزء از قصّه که فریب خوردن از دشمن است بدان مى‏کشد که مولانا در تحذیر از مکر و دستان دشمن سخنى بر سبیل نصیحت بگوید امّا علّت اینکه انسان فریب مى‏خورد حکم قضا و قدر است که چون بر سر نشست دیده‏ها را کور و گوشها را کر، مى‏سازد، درین حالت، چاره اِبْتِهال و پناه بردن بخداست که مستى غفلت بر ما نگمارد زیرا قهر حق حس را بَدَل مى‏کند و عقل را از تصرّف معزول مى‏دارد و این تبدیل حس همانست که از نوشیدن شراب و انواع مسکر عارض روح مى‏گردد. در بیان تأثیر قضا و قدر بحکایتى از هُدهُد و زاغ تمسّک مى‏جوید، وصف سلیمان و دانستن زبان مرغان بوى فرصت مى‏دهد تا در باره وحدت زبان بعنوان عاملى در یگانگى بشر باشارت سخن گوید، بعقیده او هم زبانى پایه‏اى در وحدت اجتماع بحساب نمى‏رود و آن، زبان محرمى و هم دلى است که مردم را بیک دیگر پیوند مى‏دهد، محرمى اشتراک در عقیده و هدف و آمال و آرزوهاست، درین صورت است که با وجود اختلاف زبان افراد بشر با یکدیگر هم دست و هم داستان مى‏شوند چنان که با عدم محرمى و هم دلى بر خلاف هم مى‏ایستند و خون یکدیگر را مى‏ریزند هر چند که بیک لغت و زبان حرف مى‏زنند.

در ضمن این قصّه، از تأثیر قضا در کار آدم ابو البشر سخن مى‏رود، آدم نمودار حقیقت انسانى است که خدا اسما و نامهاى هر چیز را بدو آموخت و پایان کار و آخر فعلیّت هر چیز بر او مشهود بود و فرشتگان آسمان را ازین راز آگاهى بخشید ولى او بمحض اینکه حکم قضا اقتضا کرد در مورد نصّ و حکم صریح دوچار تردید شد و روى از نصّ بر تافت و از خود قیاس انگیخت و گندم خورد تا از بهشتش بزمین فرو انداختند و چون قضا پرده از پیش چشمش بر گرفت با خود آمد و توبه و دعا آغاز کرد، پس قضا مؤثّر است و چاره جز ابتهال و زارى نیست، این نتیجه‏اى است که پیش ازین حکایت نیز مطرح شده بود.

وقتى بسر چاه رسیدند خرگوش پا پس کشید، شیر گفت پس مرو و پاى پیش نه، خرگوش مى‏گوید که از بیم و دهشت، دست و پایم از کار رفته است، اینک رنگ رویم را ببین که از ترس و وحشت درون خبر مى‏دهد، دلالت رنگ بر ترس که حالتى باطن است مناسبتى پیش مى‏آرد که مولانا از ارتباط اعمال و عوارض خارجى با احوال و انفعالات درونى بحث کند (این مطلب در داستان شاه و کنیزک گذشت). سپس از زبان خرگوش مثالهاى بسیار از تأثّر و انفعال عناصر و اجزاء ارضى و افلاک و اجرام سماوى بهم مى‏پیوندد و نتیجه مى‏گیرد که هر گاه کلیّات و چهار عنصر از انفعال مصون نباشند اجزاى جهان بطریق اولى‏ مصونیَّت ندارند بخصوص جزوى مانند جانوران که از اضداد (چهار عنصر، چهار خلط) ترکیب شده و وجودش حاصل آشتى و سازگارى ضِدّهاست که بفرمان خدا چند روزى با هم خوش بر آمده‏اند.

شیر مى‏گوید بحث در کلیّات بکار نمى‏آید، دلیل ترس خود را باز گوى، خرگوش مى‏گوید که آن شیر دعوى‏دار درین چاه، جاى امن و مسکنى دور از آفت دارد، در اینجا مولانا به اختصار از فوائد عزلت و تنها نشینى سخن مى‏گوید وز آن پس بسر قصّه مى‏رود.

شیر بخواهش و براى آرامش خاطر خرگوش، او را در بر گرفت و بسر چاه شتافت، عکس وى و خرگوش در چاه نمودار گشت و او بقصد کینه‏توزى خرگوش را یله کرد و در چاه جست و در دَم هلاک شد.

اینست پایان ستمگرى که سرانجام نصیب ظالمان مى‏شود و بهمین جهت، دانایان ظلم را به چاه تاریک مانند کرده‏اند وز آن پس مولانا ستمگران را پند مى‏دهد که چاه باندازه کَنند و نپندارند که مظلومان بى‏پناه هستند زیرا خدا، یار مظلومان است.

نتیجه دیگر آنست که هر که بدى در مردم مى‏بیند آن بد دیدن، انعکاس بدى و نقص خود اوست بدان جهت که کیفیّات و احوال هر مُدْرِکى در نحوه ادراکش مؤثّر است و اختلاف نظر در خوبى و بدى اشیا و اشخاص از این نقطه سرچشمه مى‏گیرد مثل آن که شیر عکس خود را دشمن پنداشت و جان در سر این پنداشت کرد، این نکته را بحدیث «اَلْمُؤْمِنُ مِرآةُ اَلْمُؤْمِنِ» تأیید مى‏کند و باز از حدیث دیگر که حاکى است از اینکه مؤمن بنور حق ناظر است میان این دو نظر: نظر به نور اللَّه و نظر به نار اللَّه- فرق مى‏گذارد و از خدا مى‏خواهد که نظر نارى را به نظر نورى مبدّل سازد.

خرگوش از چنگال شیر رها شد و رَقْصان رَقْصان و چرخ‏زنان بسوى نخجیران شتافت، این رقصیدن و چرخ زدن از سرور و انبساط درون منبعث بود و از روى تکلّف و ساختگى نبود همچنان که درختان در فصل بهار، از سردى زمستان و پوشش مرگ آفرین برف، رهایى مى‏یابند و در پرتو خورشید، گرم مى‏شوند و قوّت نما و بالیدن در عروق آنها جنبش مى‏پذیرد، برگها و جوانه‏ها پوست درشت را بر خود مى‏شکافند و رقص کنان از زیر پوست بیرون مى‏جهند و مى‏بالند و قد، مى‏فرازند، این از تأثیر طبیعت است و خود نمایى و تکلّف نیست، صوفیان نیز چون بر اثر وارد قلبى یا شهود معشوق غیبى یا سماع روح انگیز بوجد مى‏آیند و از حالت، لبریز مى‏شوند، خرقه بر تن مى‏شکافند و گریبان مى‏درند و بى‏خودانه فریاد مى‏کنند و مستانه در خروش مى‏آیند و برقص و پاى بازى بر مى‏خیزند و دست استغنا و آستین بى‏نیازى بر جهان و جهانیان مى‏افشانند، ایشان در آن حالت، مقهور تصرّف وارد غیبى و یا شهود عینى هستند و کارى نه به اختیار و یا از سر ناموس و تکلّف مى‏کنند تا منکران بر ایشان زبان طعن و اعتراض بگشایند و مست بى‏خویش را با هشیار خود بین بیک ترازو بر سنجند.

ظاهراً طرح این موضوع براى دفاع از آیین سماع و رقص درویشان و یا شخص مولانا و یاران گزین اوست که خشک مغزان ظاهر بین و بندیان رسوم و عادات، آن را خلاف سنّت و طریق سلف مى‏شمرده‏اند و بر اصحاب وجد و مولانا به آشکار و پنهان خرده گرفته و طعن مى‏کرده‏اند.

باز مولانا بقصّه باز مى‏آید و از حیلت خرگوش و بچاه افتادن شیر سخنى مى‏گوید و سرکشان و فریفتگان القاب رنگین را که با ضعف اخلاق و پستى فکر بدان عناوین گول گیر سر خوش‏اند، انتقادى بلیغ مى‏فرماید.

خرگوش بسوى نخجیران رفت و از هلاک شیر مژده داد، نخجیران بگردش پرّه زدند و بستایش او زبان بر گشادند و طرز هلاک شیر و موجب آن را باز پرسیدند، خرگوش دل آگاه که نظر بر مجارى قدرت و تأیید خدا داشت و بدانش خود فریفته نبود، گفت من هیچ نبودم و این اثر تأیید الهى بود که خرگوشى با همه خردى و ناتوانى، شیرى ستبر بازو و نیرومند را بخاک هلاک نشاند ولى این تأیید هم به دَوْر و نوبت است و هیچ یک از قدرتهاى مادّى و معنوى بدین سبب جاوید نیست، چنان که خواجه حافظ مى‏گوید:

            در بزم دور یک دو قدح در کش و برو             یعنى طمع مدار وصال دوام را

بعقیده مولانا تنها نام و آوازه انبیاست که جاوید مى‏ماند و بنا بر این قدرتهاى ظاهرى در خور تعلّق و آویزش خاطر نیست و از آن باید گذشت تا ملک جاوید بدست آید.

ترک ملک ظاهر مبتنى است بر خلاف نفس، و میوه مجاهدت و ریاضت است بدین مناسبت و نیز بمناسبت پیروزى خرگوش مولانا در باره «جِهادِ اَصغَر» و پیکار با دشمنان بیرونى و «جِهادِ اَکبَر» که نبرد انسان با خود و خودى است بحث مى‏کند، نفس را با دوزخ یکى مى‏شمارد و در روایات آمده است که دوزخ بهیچ چیز سیر نمى‏شود و هَلْ مِنْ مَزید مى‏زند تا خداى قدم رحمت در آن فرو مى‏هلد و در آن هنگام است که دوزخ شعله‏ور تشنه کام و مردم او بار آرام مى‏گیرد و آتش آز و حرص بحر آشام وى فرو مى‏نشیند و مى‏فسرد، نفس را نیز بنور خدا و دستگیرى پیر مى‏توان تهذیب کرد و گرنه کارى بس دشوار است زیرا کُشتن نفس، نوعى از خود کشتن است که سالک بمیل و رغبت خود، بدان تن نمى‏دهد و مانند خصم کشتن نیست که از روى رغبت و میل انجام مى‏پذیرد و از این رو نتیجه مى‏گیرد که دلیر و شجاع حقیقى کسى است که نفس خود را پاک و بى‏آلایش و مطیع و منقاد سازد و گرنه کشتن دشمنان و پیروزى در نبرد بیرونى کارى سهل است. این مطلب بمنزله زمینه سازى و تمهید مقدّمه است براى طرح حکایت عمر و رسول قیصر.